“Lokale coalities zijn de basis voor aanpak eenzaamheid”

De aanpak van eenzaamheid was aanvankelijk gericht op ouderen. Sinds 2022 is met het landelijk actieprogramma Eén tegen eenzaamheid 2022-2025 de scope verbreed naar mensen van alle leeftijden. Aan de vooravond van de Week tegen Eenzaamheid praten we erover met Mirjam Wakelkamp (landelijk programmamanager Eén tegen eenzaamheid, ministerie van VWS) en Erica van der Sloot (teamcoördinator adviseurs Eén tegen eenzaamheid, BMC). Hoe stimuleer je lokale coalities? Waar zit de grootste winst, waar zitten de blinde vlekken? 

Eenzaamheid is een serieus probleem in onze samenleving. Een op de zeven mensen in ons land ervaart sterke gevoelens van eenzaamheid. Bij jongeren is dit inmiddels zelfs één op de vier. Mirjam Wakelkamp maakt de cijfers tastbaar: “In elke straat, elk team, elke afdeling, elke familie, elke vriendenkring voelt iemand zich eenzaam. Ga daar maar van uit.” Eenzaamheid doet zich voor in verschillende vormen. De eenzaamheid kan sociaal van aard zijn. Mensen hebben dan weinig tot geen contact met anderen. Het kan ook meer emotioneel van aard zijn, bijvoorbeeld als iemand zich alleen voelt na het overlijden van een partner. Soms is er existentiële eenzaamheid; dan gaat het meer om een gebrek aan zingeving in het leven.

Risicogroepen, life events

Ieder mens voelt zich wel eens eenzaam, dat hoort bij het leven. Toch hebben sommige groepen vaker en indringender last van eenzaamheid, zoals mensen zonder betaald werk, mensen in armoede, LHBTIQ+-personen, mensen met gezondheidsproblemen, zwaarbelaste mantelzorgers, en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond. Vaak zijn het life events zoals het overlijden van een partner, een verhuizing of een scheiding die het proces van vereenzaming in gang zetten. Mirjam Wakelkamp: “Het kan iedereen overkomen in een bepaalde levensfase of in een bepaalde situatie.”

Aanpak over drie sporen

De overheid gaat de eenzaamheid langs drie sporen te lijf. Op landelijk niveau wordt vooral gewerkt aan bewustwording. Dit gebeurt onder andere via publiekscampagnes, een momentum waar het hele netwerk op mee kan liften. Als breder maatschappelijk initiatief is er de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid, waar ruim 200 organisaties, bedrijven en instellingen als Regiobank, PostNL, Resto VanHarte, Jumbo, Stichting Join Us en de Luisterlijn actief in zijn. Het derde spoor is de lokale aanpak. Inmiddels is circa 80% van de gemeenten aangesloten bij het actieprogramma Eén tegen eenzaamheid. Aangesloten gemeenten hebben recht op ondersteuning van adviseurs van BMC. Deze adviseurs bieden hen, in opdracht van het ministerie van VWS, advies en ondersteuning bij het ontwikkelen en verfijnen van hun aanpak.

Kennis en competenties

Juist lokaal is veel mogelijk, zegt Mirjam Wakelkamp. Ze ziet de lokale aanpak als de basis van de aanpak van eenzaamheid. “Lokaal moet het gebeuren. Daarom ben ik ook zo blij met de inbreng van de adviseurs van BMC. Zij zijn op lokaal niveau onze ogen en oren. Ze brengen kennis in op allerlei relevante domeinen, zoals sport & bewegen en jeugdbeleid, en leggen van nature snel koppelingen tussen eenzaamheid en andere maatschappelijke opgaven. Daarnaast, zeker zo belangrijk, hebben ze de benodigde competenties om, ook met het bedrijfsleven, sterke lokale netwerken te creëren. En ze helpen om te zorgen voor bestuurlijk commitment.” 

Breed beleidsspectrum

Erica van der Sloot herkent de veelzijdigheid van het probleem én de veelheid aan oplossingen. Gemeenten kunnen op tal van beleidsterreinen acteren. “Als je eenzaamheid wilt bestrijden is voor iedere gemeente het beleidsspectrum zeer breed. Het loopt van valpreventie voor ouderen tot het bevorderen van de mentale gezondheid van jongeren. Van het anders inrichten van de fysieke omgeving tot het stimuleren van sport & bewegen. Van afvalpreventie tot armoedebeleid en inspanningen in het sociale domein. Onze adviseurs proberen die werelden bij elkaar te brengen.”

Overeenkomsten en verschillen

BMC is nu ruim een jaar actief voor circa 260 gemeenten. Erica van der Sloot kan als teamcoördinator van de adviseurs Eén tegen eenzaamheid overzien wat er zoal gebeurt. Ze ziet veel overeenkomsten én veel verschillen tussen de aanpak in gemeenten. “In brede zin ondersteunen onze adviseurs gemeenten en lokale coalities. Overal zie je dat we meehelpen en meedenken over planontwikkeling en versterking van lokale samenwerking. Ook krijgt de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid vaak een lokale invulling, zoals het initiatief van PostNL om bezorgers te vragen om als ze een niet-pluis gevoel hebben bij een bepaald huis dit bij het sociaal werk te melden. De adviseurs analyseren en inventariseren: wat zijn de risicogroepen in de gemeente, welke netwerken kunnen we verbreden en welke coalities versterken? Hoe zorgen we dat levensmiddelenzaken, ondernemers, woningbouwcorporaties, onderwijsinstellingen, musea, zorg- en welzijnsorganisaties, sportbonden en levensbeschouwelijke organisaties ieder vanuit hun eigen rol en expertise willen gaan bijdragen aan een lokale aanpak? Hoe zorgen we dat investeringen in het fysiek domein bijdragen aan minder eenzaamheid, bijvoorbeeld door samen op te trekken met initiatieven als het BuurtBankjes-netwerk of het Platform ZorgSaamWonen?”

Vraaggestuurd werken

Tegelijkertijd is het verminderen en voorkomen van eenzaamheid maatwerk, zegt Erica van der Sloot. Het sociaal weefsel van steden is doorgaans anders dan dat van kleinere kernen. Ook heeft iedere gemeenschap specifieke eigenschappen. De aanpak is daarom vraaggestuurd. “Wat we niet doen is gemeenten voorschrijven hoe ze het zouden moeten doen." We inventariseren en initiëren coalities. En dan zie je soms dat het aanbod in gemeenten niet aansluit op specifieke behoeften. Neem de gemeente Terneuzen. Daar bleek, mede vanwege de demografische samenstelling van deze gemeente, vooral veel behoefte aan rouwhulp – iets wat nog onvoldoende voorhanden was.”

Succesvolle interventies, blinde vlekken

Bij hun werk kunnen de adviseurs terugvallen op bestaande kennis over succesvolle eenzaamheidsinterventies. Het is algemeen bekend wat werkzame elementen zijn in de aanpak van eenzaamheid. Mensen willen zinvol bezig zijn en een betekenisvolle rol hebben in een groter geheel. Mensen willen andere mensen ontmoeten en betekenisvol contact hebben. Dit vraagt om sociale vaardigheden en om realistische verwachtingen. Soms is hierbij op onderdelen praktische ondersteuning nodig. Zijn er met al die kennis en kunde binnen handbereik toch nog veel blinde vlekken in de lokale aanpakken? Erica van der Sloot ziet wel enkele patronen. Zo zijn lokale overheid en lokale ondernemers nog te vaak gescheiden werelden. “Dan kan het helpen om alsnog te zorgen dat de beleidsmakers van de gemeente en de vestigingsmanagers van Jumbo en Albert Heijn elkaar wel weten te vinden. Dat begint soms al met dat je elkaars 06-nummer hebt.”

Ook kleinere ondernemers betrekken 

Wat volgens Erica van der Sloot ook nog meer zou kunnen gebeuren is het betrekken van kleinere ondernemers. Mensen in contactberoepen, zoals bijvoorbeeld kappers, kunnen een belangrijke functie hebben in het signaleren van eenzaamheid. Een korte lijn naar de welzijnsorganisatie kan dan zeer nuttig zijn. Welzijnswerkers kunnen op bezoek gaan bij de ondernemers en hen tips & tricks aanreiken. Ook het benutten van ervaringsdeskundigheid blijft een punt van aandacht. Zo is er bij een van de deelnemende gemeenten een wethouder die elke maand gaat wandelen met iemand die eenzaam is (geweest) en hierdoor nieuwe ideeën opdoet.

Kennis ontwikkelen, kennis delen 

Het landelijk actieprogramma Eén tegen eenzaamheid 2022-2025 is een eind op streek. Wat is de ‘winst’ tot nu toe? De bewustwording is veel groter geworden, zegt Mirjam Wakelkamp. “Eenzaamheid is echt een thema geworden. Ik hoef nooit meer uit te leggen hoe belangrijk dit onderwerp is. We zien dat ook terug in de campagneresultaten.” Er is veel kennis ontwikkeld over het aanpakken van eenzaamheid, vult Erica van der Sloot aan. “De kennis over wat werkt en wat niet blijft zich verder ontwikkelen. We monitoren en evalueren overal de ervaringen, onder andere via inwonerspanels. Alle gemeenten kunnen terugvallen op een toolkit met handreikingen over zaken als signalering en publiek-private samenwerking. Ook delen we in bijeenkomsten onze kennis met groepen gemeenten. Bij dit alles helpt het enorm dat onze adviseurs elkaar wekelijks ontmoeten en dan bevindingen uitwisselen. Successen en valkuilen bij de ene gemeente komen zo ook terecht bij de andere gemeente.” 

BMC ondersteunt, in opdracht van Eén tegen eenzaamheid, gemeenten bij het ontwikkelen van een lokale aanpak tegen eenzaamheid. Wilt u meer weten over de manier waarop de adviseurs van BMC kennis, middelen en tools inzetten om lokale coalities te helpen smeden en versterken? Neem dan contact op Erica van der Sloot, teamcoördinator Eén tegen eenzaamheid.