Maatregelen regeerprogramma inkomenszekerheid: waarom de gemeente aan zet blijft.

De aandacht voor bestaanszekerheid is groot: het is een thema dat veel mensen raakt, een belangrijke rol speelt in het politieke debat, en een prominent onderdeel is van de verkiezingsprogramma’s van PVV, VVD, NSC, en BBB. Dit is hoopvol voor mensen van wie de bestaanszekerheid nu onder druk staat, maar het vergt ook een nieuwe rol van gemeenten, of beter gezegd een nieuwe aanpak in omgaan met burgers. Volgens Anne-Wil Hak en Tom Plat is het de vraag of het nieuwe kabinet met de voorgestelde maatregelen de werkelijke problemen voldoende aanpakt. 

Een essentieel onderdeel van bestaanszekerheid is inkomenszekerheid. Financiële zekerheid betekent namelijk niet alleen voldoende inkomen hebben om in de basisbehoeften te voorzien, maar ook om deel te nemen aan de maatschappij en financiële buffers te creëren voor onverwachte tegenvallers. De afgelopen jaren is de inkomensonzekerheid voor een steeds grotere groep mensen toegenomen. De commissie Sociaal Minimum stelde in 2023 in het advies ‘Een zeker bestaan; naar een toekomstig stelsel van het sociaal minimum’ dat de rijksoverheid een centrale rol moet spelen bij de landelijke aanpak van bestaanszekerheid. Het Rijk moet ervoor zorgen dat mensen een voldoende en voorspelbaar inkomen hebben en dat het toekomstige stelsel toegankelijk, uitvoerbaar en houdbaar is. Tot zo ver is de hernieuwde bemoeienis van het Rijk dus begrijpbaar.

Het regeerprogramma

Bestaanszekerheid was een belangrijk thema in de verkiezingen. En in het regeerprogramma van PVV, VVD, NSC, en BBB wordt het ook als een prioriteit benoemd. We zien dan ook verschillende maatregelen op dit vlak. Toch blijven de concrete maatregelen beperkt tot voornamelijk algemene voorzieningen, zoals de verlaging van het eigen risico voor zorg en de verhoging van huurtoeslag en kindgebonden budget. Wel gaat het kabinet een hervormingsagenda starten voor sociale zekerheid, toeslagen en inkomstenbelasting. Dit is ook deels een uitwerking van de adviezen van de commissie sociaal minimum, maar de minister gaf al aan dat niet alles in deze regeerperiode uitgewerkt zal worden. Voor de komende jaren betekent dit geen structurele oplossing voor het probleem van inkomenszekerheid. Hierdoor blijft een grote groep mensen in onzekerheid over hun financiële situatie.

Omdat het beleid de komende jaren niet voldoende ingrijpt op de kern van inkomenszekerheid, ligt de verantwoordelijkheid nog steeds in belangrijke mate bij de gemeenten. De vraag is echter of gemeenten zijn toegerust op de uitdaging. De gemeente vormt de eerste toegangspoort tot inkomenszekerheid voor inwoners en heeft de mogelijkheid om maatwerk te leveren, afgestemd op de specifieke omstandigheden van haar burgers. Met de beperkte middelen die vanuit het rijk worden toegekend, moeten gemeenten creatief en flexibel inspelen op de lokale behoeften. Dit betekent dat gemeenten niet alleen hun bestaande instrumenten, zoals de bijstandsverlening en bijzondere bijstand, optimaal moeten inzetten, maar ook moeten werken aan integrale modellen voor de toegang die inwoners op een meer samenhangende manier ondersteunen.

Wat zien we in de praktijk?

BMC heeft de afgelopen jaren talloze (rekenkamer)onderzoeken uitgevoerd naar het beleid voor armoede-, inkomenszekerheid en de uitvoering van de Participatiewet. Hierin spraken we met honderden ervaringsdeskundigen. Uit die gesprekken met inwoners blijkt steeds weer dat het sociaal minimum niet voldoende is om van rond te komen. Ontwikkelingen zoals inflatie, energiearmoede, en stijgende woningprijzen hebben de situatie van mensen met een minimuminkomen nog verder verslechterd. Daarnaast wordt het steeds moeilijker om toegang te krijgen tot hulpverlening en om de mensen te bereiken die deze hulp het hardst nodig hebben. Zoals een ervaringsdeskundige ons vertelde: "Je moet haast gestudeerd hebben om gebruik te kunnen maken van de regelingen en toeslagen." Het is een complex en versnipperd stelsel met te veel loketjes, regelingen en organisaties.

Mensen die in armoede leven, zijn vaak niet meer in staat om gezonde keuzes te maken, zowel fysiek als geestelijk. Tim S’Jongers beschrijft in zijn boek ‘Armoede uitgelegd aan mensen met geld’ hoe armoede als een sluier over iemand heen kan liggen, waardoor zelfs het aanvragen van een toeslag of ondersteuning niet meer mogelijk lukt.  Of zoals een inwoner ons vertelde: ‘Als je arm bent, staat alles in het teken van overleven’. Armoede is daarmee niet alleen een financieel probleem, maar kan ook een psychologisch effect hebben dat mensen weerhoudt van het maken van gezonde en rationele keuzes. Of zoals ‘Sjongers het zegt: ‘armoede is een cluster fuck’. 

De toegang centraal

Financiële problemen gaan vaak samen met uitdagingen op andere levensgebieden, zoals gezondheid, woonsituatie en sociale contacten. Omgekeerd kunnen problemen op deze gebieden ook leiden tot financiële zorgen. Voor inwoners zou het niet uit moeten maken met welke hulpvraag ze komen; zij moeten eenvoudig toegang hebben tot passende ondersteuning. Gemeenten kunnen juist hierin een belangrijke rol spelen door te zorgen voor een benadering die aansluit bij de behoeften van inwoners, zonder dat zij worden belast met ingewikkelde regelingen en procedures. Dit lijkt voor de hand te liggen, maar de geldende logica bij de overheid is dat iedereen goed kan lezen, schrijven en rationeel denken. Maar dat is juist voor mensen in een armoedesituatie vaak het tegenovergestelde. En dat geldt ook voor hoogopgeleide mensen! Doen en denken vanuit een armoedesituatie is niet altijd helder en rationeel. 

Daarom is het zo belangrijk dat gemeenten gaan inzetten op toegankelijke en begrijpelijke dienstverlening, zodat inwoners ‘de hulp’ ontvangen die zij nodig hebben, en niet alleen een toeslag of een regeling. Dit betekent dat er meer aandacht moet zijn voor de persoonlijke situatie van inwoners in plaats van strikte regels, en dat ondersteuning laagdrempelig en makkelijk toegankelijk moet zijn. Zo kunnen we gezamenlijk werken aan het bevorderen van inkomenszekerheid en bestaanszekerheid voor iedereen.

Met alle externe ontwikkelingen, krapper wordende budgetten en het naderende 'ravijnjaar,' wordt het voor veel gemeenten vooral zaak om de dienstverlening op peil te houden. Dat is al een uitdaging op zich. Maar als we de opgave écht willen oplossen, is het essentieel om op een andere manier naar inwoners te kijken en hun ervaringen te gebruiken om de dienstverlening te verbeteren. Het is daarom belangrijk om alle betrokken partijen én de inwoners zelf bij deze opgave te betrekken. Inkomenszekerheid bieden is bij uitstek een gezamenlijke verantwoordelijkheid die gemeenten niet alleen kunnen dragen.

Meer informatie

Wilt u meer weten over hoe BMC gemeenten kan helpen bij het waarborgen van inkomenszekerheid en het bieden van toekomstbestendige oplossingen voor de inwoners? Neem contact op met onze adviseur Tom Plat en ontdek wat wij voor uw gemeente kunnen betekenen.