Vertrouwen in de digitale overheid: Kansen en uitdagingen

In 1949 verschijnt George Orwell’s 1984. Het boek beschrijft het ontstaan van een bewind waaraan het individu niet meer aan kan ontkomen. Wat begon als het nastreven van een ideaal werd langzaam maar zeker een nachtmerrie.

Technologische trends en ontwikkelingen

In Gartner’s voorspelling voor technologische trends in 2019 staat smart spaces op de achtste plaats. Het begrip ‘smart spaces’ staat voor een omgeving waarin mens- en technologiegeoriënteerde systemen met elkaar verbonden zijn, en communiceren in een open, gecoördineerd en intelligent ecosysteem. Het meest vergaande voorbeeld van smart spaces zijn smart cities, waarvoor bij de inrichting van gebieden met bedrijven, industrie en woongemeenschappen gebruik wordt gemaakt van data uit stedelijke ecosystemen. Ook in Nederland worden hiertoe stappen gezet. Gemeente Helmond heeft bijvoorbeeld ambitie om de slimste wijk ter wereld te bouwen, Brainport smart District. Andere voorbeelden zijn de gemeenten Amsterdam en Eindhoven.

Niet toevallig: op plek negen van dezelfde lijst staat ‘Digital ethics and Privacy’. De consument en inwoner heeft in toenemende mate zorgen over het gebruik van zijn persoonsgegevens door bedrijven en overheden. Onder andere het Cambridge Analytica-schandaal, de Broedkamer van de Belastingdienst en talloze datalekken bij publieke en private organisaties hebben hieraan bijgedragen.

Showstopper of digidrive

Deze zorgen mogen voor de overheid geen showstopper zijn. De digitale transformatie biedt kansen om de dienstverlening aan burgers beter en goedkoper te maken en beter te anticiperen op toekomstige behoeften. De mogelijkheid om digitaal een vergunning aan te vragen bij een gemeente in plaats van naar het gemeentehuis te gaan zal door velen worden gezien als een positief uitvloeisel van digitale transformatie. Ook de vooraf ingevulde belastingaangifte maakt het leven makkelijker. Het gebruik van data voor het voorspellen van zorgvragen in de toekomst, zodat tijdig budget en capaciteit kan worden gereserveerd, baart de gemiddelde Nederlander ook geen zorgen. Daarnaast kan het (anoniem) verzamelen van data door sensoren in gemeentelijke afvalcontainers voor het meten van de vulgraad, het aanbrengen van sensoren in verkeerslichten of het wegdek voor het meten van factoren als verkeersstromen en gemiddelde snelheden, over het algemeen rekenen op positieve waardering. Daar is de bereidheid van het individu om met data bij te dragen aan het algemeen belang over het algemeen groot.

De digitale transformatie van de overheid vraagt om zorgvuldigheid bij de ten uitvoering. De digitale transformatie van de overheid vraagt dat de overheid zorgvuldig te werk gaat. Het draagvlak bestaat namelijk vooral zolang de individuele burger er niet nadelig door wordt geraakt of er voordeel van heeft. Bijvoorbeeld als data van het individu wordt gebruikt voor een automatische kwijtschelding van de gemeentebelasting. Het wordt een ander verhaal als data worden ingezet voor doeleinden waar het individu nadeel van ondervindt. Bijvoorbeeld als op basis van een profiel een mogelijke fraudeur of inwoner met problematische schulden wordt voorspeld. Het Systeem Risico Indicatie (SyRI) is daar een voorbeeld van. Hierbij wordt een grote hoeveelheid databestanden met elkaar gekoppeld en met behulp van een algoritme voorspeld bij welke inwoners een verhoogde kans bestaat dat ze frauderen. Dit heeft voor de individuele burger grote gevolgen. Hij moet zich verantwoorden tegenover een overheid en bewijzen dat hij niet heeft gedaan waarvan volgens een algoritme een verhoogde kans bestaat dat hij het wel gaat doen of heeft gedaan. Dit systeem is niet onomstreden en de Nederlandse staat is inmiddels voor de rechter gesleept door verschillende maatschappelijke organisaties.

Ook het stopzetten van toeslagen voor de kinderopvangtoeslag, omdat een Eindhovens gastouderbureau werd verdacht van fraude, doet het vertrouwen van de inwoner geen goed. Hierbij is niet het probleem dat fraude wordt opgespoord, maar het feit dat dit gebeurt op basis van verouderde informatie en de volhardendheid waarmee de overheid vasthoudt aan zijn eigen gelijk. Individuele burgers voeren rechtszaken waarbij ze moeten aantonen dat ze niet hebben gefraudeerd. Dit is niet eenvoudig en het zijn uiteindelijk journalisten en de Tweede Kamer die de staatssecretaris dwingen te erkennen dat er onrechtmatig naar burgers is gehandeld.

De digitale transformatie van de overheid betekent voor gemeenten en overheden dus niet alleen het zoeken naar mogelijkheden om de dienstverlening beter en goedkoper te maken en af te stemmen op toekomstige behoeften, maar ook om dit zorgvuldig te doen.