‘Samenwerken is de sleutel om kille sanering sociaal domein te voorkomen’

Hoe zorg je er als gemeente voor dat mensen die het echt niet zonder kunnen nog de voorzieningen krijgen die ze nodig hebben, als je het straks met flink minder inkomsten van het Rijk moet doen? Erwin Ormel en Yvonne Bieshaar van BMC geven het antwoord, tijdens Binnenlands Bestuurcongres ‘Voorbij het ravijnjaar’, van woensdag 26 maart in centrum Antropia in Driebergen: door samenwerking met partners en samenleving. Ook laten ze zien hoe je grip krijgt op financiële veenbranden en begrotingen die lijken op Echternacher processies.

Voor alle gemeenten dreigt vanaf 2026, het ravijnjaar, een groot financieel tekort. Erwin Ormel, managing consultant Financiën en Control BMC, schat dat het om ongeveer een miljard euro gaat. ‘En dat bedrag loopt in de jaren daarna alleen maar op door ontwikkelingen als vergrijzing en inflatie’.

Collega Yvonne Bieshaar, partner sociaal domein, verwacht dat de grootste klappen gaan vallen bij WMO-voorzieningen en jeugdzorg. Het patroon is steeds hetzelfde, vertelt ze. ‘Zodra de overheid een regeling introduceert, zie je het gebruik razendsnel toenemen. De reactie is ook altijd hetzelfde. Zodra de rek uit de begroting is, beperken we de toegang, versoberen we de regeling en uiteindelijk zetten we deze stop. Denk maar aan de WAO.’

Geen grip door tegenvallers

Volgens Ormel is nu al duidelijk dat uitgaven in het sociaal domein zó snel stijgen, dat gemeenten in de toekomst niet uit de kosten komen. Het lukt gemeenten tot nu toe meestal nog wel om de begroting met allerlei ingrepen steeds weer op orde te krijgen, maar echt grip op de situatie hebben ze niet. ‘Ze krijgen steeds te maken met tegenvallers. De manier van begroten lijkt veel op een Echternachter processie: ze zetten drie stappen vooruit en twee achteruit.’

Begrotingen staan bol van uitgaven voor verplichte taken, wat het voor gemeenten lastig maakt om op andere terreinen nog besparingen te vinden. ‘De vrije beleidsruimte bestaat niet uit alleen maar franje, want je wilt ook niet zonder sport- en cultuurvoorzieningen.’

Kosten stijgen op alle terreinen

In het fysiek domein bijvoorbeeld speelt een enorme opgave, want het zijn vooral gemeenten die de bruggen, viaducten en gemalen beheren die momenteel aan vervanging toe zijn. Ook hebben gemeenten te maken met uitdagingen rondom stikstof, netcongestie en woningbouw. ‘Zo ontstaat een soort dubbele financiële veenbrand’, zegt Ormel. ‘Kosten rijzen op allerlei terreinen de pan uit.’

Samen blussen

‘Het moet dus anders’, vindt Bieshaar. ‘Want je kunt kosten ook niet eindeloos afwentelen op de bevolking door steeds de OZB te verhogen. Gemeenten kunnen de brand alleen blussen door samenwerking te zoeken. Dat geeft meteen ook nieuwe energie.’ Een eerste stap is om binnen de eigen organisatie verbinding te zoeken tussen de harde en de zachte sector. ‘Je zit in hetzelfde schuitje. Het sociaal domein kan veel leren van financiën en andersom.’

Geef inwoners onorthodox ruimte

Bieshaar raadt ook aan om behalve tussen afdelingen ook samenwerking te zoeken met bestuurders, controllers en zorgondernemers. ‘Het sociaal domein is een doolhof geworden, vraag andere betrokken partijen hoe we het eenvoudiger kunnen maken. Geef inwoners onorthodox de ruimte. Bij hen zit vaak enorm veel creativiteit.’

 ‘Je hebt alle perspectieven nodig’, zegt Ormel, oproept om over kokers heen te kijken. Bieshaar voegt eraan toe dat gemeenten moeten durven om minder strikt met regels om te gaan. En om meer te experimenteren met het doel voor ogen, hoe spannend dat ook is. ‘Het is een gezamenlijke zoektocht naar antwoorden’, zegt Ormel. ‘Die hebben we nog niet allemaal, want we staan pas aan het begin.’

Workshop biedt inkijkje in maatregelen

De meeste gemeenten hebben al wel ideeën over wat ze kunnen doen om ook na het ravijnjaar ‘financieel daadkrachtig en sociaal rechtvaardig te blijven’. In een interactieve workshop geven Bieshaar en Ormel daar een inkijkje in. BMC-trainees plozen hiervoor de plannen van 150 gemeenten uit.

Hierin komen veel bekende patronen naar voren. Zo zien gemeenten dat momenteel meer kinderen dan ooit gebruik maken van jeugdhulp, en proberen ze dat aantal terug te dringen. Als dat niet kan, willen ze hulptrajecten minder lang en minder intensief maken. Bij huishoudelijke hulp gaan ze eerder om een eigen bijdrage vragen of de dienst niet meer wekelijks aanbieden; maar om de twee weken. Ook proberen gemeenten efficiencywinst te halen, door bij verstrekking van hulpmiddelen meer uit te gaan van vertrouwen en controlestappen over te slaan.

Geld is niet de enige uitdaging

Verder kijken veel gemeenten naar nut en noodzaak van voorzieningen. Uit de zaal komt naar voren dat het soms knelt dat in het sociaal domein veel geld gaat naar een relatief kleine groep, terwijl een zwembad sluit. Ook stelt een medewerker van een gemeente dat meer nog dan geld, krapte op de arbeidsmarkt een uitdaging gaat vormen. Uitvoering van maatregelen komt daardoor namelijk in het gedrang. Hij noemt innovatie als oplossing: AI en robotisering kan allerlei werkprocessen in een stroomversnelling brengen.

Een andere deelnemer komt met een praktijkvoorbeeld, waarbij een uitgebreid netwerk is opgezet. Dat maakt het mogelijk om op wijkniveau vroegtijdig signalen op te vangen, dat jongeren in de problemen dreigen te komen. Dit draagt bij aan vermindering van de druk op jeugdzorg.

Alle suggesties maken volgens Ormel duidelijk dat er volop mogelijkheden zijn om een kille sanering in het sociaal domein te voorkomen. ‘Door over kokers heen verbinding te zoeken, ontstaan kansen om zorg te blijven leveren aan degenen die het echt nodig hebben.’