Anders kijken: samen het sociaal domein transformeren

De uitgaven in het sociaal domein blijven stijgen. En dan moet het Ravijnjaar 2026 nog komen. Voor gemeenten dreigt een ravijn achter het ravijn, zeggen Leoniek Kroneman (partner Jeugd bij BMC) en haar collega Erwin Ormel (managing consultant Financiën en Control). Zij roepen partijen op om meer samen op te trekken. ‘Bestuurders, controllers, beleidsafdelingen, zorgaanbieders: we zitten allemaal in hetzelfde schuitje en moeten samen tot nieuwe oplossingen komen in het sociaal domein.’

Gemeenten weten dat ze alert moeten zijn op kosten in het sociaal domein. Het probleem wordt al langer onderkend, maar is vanwege het Ravijnjaar extra urgent geworden, zegt Erwin Ormel. ‘Tien jaar na de decentralisaties zijn de kosten voor jeugdzorg verdubbeld. Waar ooit 1 op de 27 jongeren een beroep deed op jeugdhulp is dat nu dat nu 1 op de 7. Ook de Wmo-uitgaven zijn fors gestegen. In 2026 krijgen gemeenten minder middelen. De veenbrand in het sociaal domein, die al langer onder de oppervlakte van gemeentebegrotingen woedde, breekt hierdoor nu in volle kracht uit.’

Onhoudbare situatie

‘De situatie in het sociaal domein is niet houdbaar’, zegt Leoniek Kroneman. ‘Het Ravijnjaar zet de boel in financiële zin op scherp, maar er speelt veel meer. We hebben óók te maken met een arbeidsmarkt die de komende jaren nog krapper wordt. Wat ook niet helpt is het feit dat de partijen die verantwoordelijk zijn - wethouders, beleidsafdelingen, controllers, zorgaanbieders - vooral vanuit hun eigen koker denken en werken. Uiteraard heeft iedereen een eigen rol, maar men handelt nu nog te vaak vanuit de primaire eigen rol en verantwoordelijkheid.’

Financieel ravijn of sociaal ravijn

Het is tijd om anders naar het sociaal domein te kijken, stelt Erwin Ormel. Het beheersen van de uitgaven in het sociaal domein ziet hij als een gezamenlijke verantwoordelijkheid. ‘We moeten de werelden van beleid, financiën en uitvoering dichter bij elkaar brengen. Als iedereen op zijn eigen terrein blijft, komen we met z’n allen óf in een financieel ravijn óf in een sociaal ravijn terecht. In het verleden hebben we bij de WAO en de Sociale Werkvoorziening gezien dat als kosten uit de hand lopen, de financiële vergoeding wordt afgebouwd of zelfs stopgezet. Dat is nu ook een groot risico, als  we niet tijdig bijsturen. Natuurlijk, de wethouder Financiën en de controller kunnen de begroting sluitend maken en een taakstelling opleggen. Maar de beleidsafdeling kan vervolgens niet veel meer dan budgetplafonds instellen, als dat wettelijk al mag. De gemeente heeft ook dan nog steeds nauwelijks tot geen grip op de manier waarop huisartsen en wijkteams verwijzen. Als dan vervolgens bij de zorgaanbieders het budgetplafond wordt bereikt, komen de benodigde hulp en zorg direct in gevaar. Zorgaanbieders kunnen dure hulp blijven aanbieden, zoals jeugdhulp met verblijf, maar als ze niet actief nadenken over de door- en uitstroom van cliënten ondergraven ze uiteindelijk ook het systeem waar ze in zitten. Mijn oproep is daarom om meer met een systeembril naar het sociaal domein te kijken. Ga in gesprek met elkaar, verdiep je in elkaars perspectief. Ga samen op zoek naar werkbare, duurzame oplossingen, naar slimme verbindingen tussen beleid, financiën en uitvoering.’

Samen de duur van de zorg beperken

Wat zijn voorbeelden van werkbare oplossingen, wat zijn slimme verbindingen? Leoniek Kroneman: ‘De oplossing is niet gelegen in nog een keer met de kaasschaaf eroverheen. Of in nog stringentere budgetplafonds. Wat wél kan helpen is samenwerken om de duur van zorg te beperken. Nu gebeurt het dat een beschikking voor jeugdhulp automatisch wordt verlengd, terwijl onvoldoende is gekeken wat de hulp heeft opgeleverd. Bij ambulante jeugdhulp kunnen we vaker gebruik maken van blended behandelvormen waarbij jongeren of ouders zelfstandig online modules volgen tussen behandelcontacten. Ook is een beweging naar meer collectief aanbod nodig; niet meer een individueel behandelcontact voor iedereen, maar een groepsgerichte benadering waarin jongeren of ouders ook van elkaar leren en elkaar steunen.’ 

Imperfectie accepteren en maakbaarheid loslaten

Volgens Leoniek Kroneman zouden betrokken partijen soms ook andere keuzes moeten durven maken. ‘Durven we imperfectie te accepteren? Kunnen we ons idee van maakbaarheid loslaten, aanvaarden we tot op zekere hoogte risico’s? Ik vind dat we daar in Nederland een nieuwe balans moeten vinden, zeker ook in de jeugdzorg. We zullen bijvoorbeeld vaker kiezen voor intensieve ambulante hulp, en minder vaak voor residentiële jeugdhulp.’ Erwin Ormel denkt dat het ook goed zou zijn als gemeenten meer zicht krijgen op de uitvoeringskosten. ‘Wat gaat er op aan beleid en overhead in het sociaal domein, wat gaat er naar de zorg zelf? Dat weten we nu vaak onvoldoende. Ook is het nodig dat gemeenten beter van elkaar weten welke gezamenlijke aanpakken werken in het sociaal domein, zodat niet iedereen het wiel zelf gaat uitvinden.’ Ook van groot belang volgens Ormel is sturen op de toeleiding richting zorg. ‘Gemeenten maken daarin al stappen. In de regio wordt steeds meer samengewerkt, in de inkoop van specialistische jeugdhulp. Daarnaast worden lokaal de toegangsteams versterkt. Steeds meer vragen worden direct door professionals in de teams opgepakt, in plaats van doorgezet naar specialistische ondersteuning in jeugdhulptrajecten.’

Preventie

Leoniek Kroneman breekt tot slot een lans voor preventie. ‘Het is soms lastig te becijferen, maar ik ben ervan overtuigd dat ontmoetingsplekken onmisbaar zijn, net als het versterken van de pedagogische basis via laagdrempelig contact met ouders en gezinnen. Preventie blijft altijd onderdeel van een slimme, gezamenlijke aanpak in het sociaal domein.’ Erwin Ormel vult aan: ‘Als gemeenten niet bereid zijn om in te grijpen in het systeem, zullen ze uiteindelijk moeten bezuinigen op onderdelen waar ze meer grip op hebben zoals armoedebeleid, steunpunten in de wijk en preventiebudgetten. Dat staat haaks op de beweging die je wilt maken.’