Naar een structureel sluitende gemeentebegroting met strategische heroriëntatie

Hoewel veel gemeenten ervan uitgaan dat ze op de korte termijn niet hoeven te bezuinigen, is de kans groot dat ze hier vanaf 2026 wel aan moeten geloven. Maar hoe doen ze dit, nu de rek er na een aantal magere jaren wel uit is? De BMC-methode ‘Strategische heroriëntatie’ biedt uitkomst.

Op het eerste gezicht lijkt er weinig mis met de financiën van gemeenten. Zo schreven we in augustus 2022 in een analyse van de jaarrekening 2021 dat het eigen vermogen van gemeenten is gegroeid van € 34,0 miljard naar ongeveer € 35,8 miljard. Dat komt onder meer door de compensatie van het Rijk voor de kosten van de jeugdzorg en het schrappen van de opschalingskorting. In gemeenteland heerst bovendien brede overeenstemming dat het Rijksbudget voor gemeenten tot en met 2025 toereikend is.

Zorgen op de lange termijn

Anders ligt het voor de jaren vanaf 2026. Op de lange termijn zijn er namelijk wel degelijk zorgen. Zo is de opschalingskorting voor 2026 nog steeds van kracht, ligt de compensatie voor de jeugdzorg in 2026 weer onder het niveau van 2021 (en blijven de kosten stijgen) en groeit het accres vanaf dat jaar niet meer mee met de omvang van de Rijksuitgaven. Daarnaast drukken de hoge inflatie en de krapte op de arbeidsmarkt hun stempel op de gemeentebegroting. En tot slot mag niet worden vergeten dat winsten uit de grondexploitatie slechts eenmalig zijn.

Structureel sluitende begroting onder druk

Onderzoek van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) in opdracht van de VNG bevestigt deze zorgen. Het COELO heeft namelijk berekend dat gemeenten in 2026 € 3,9 miljard tekort zullen komen. Dit was overigens vóór de publicatie van de septembercirculaire 2022 met daarin de aankondiging dat gemeenten in 2026 eenmalig € 924 miljoen extra via het gemeentefonds ontvangen. Rekening houdend met de septembercirculaire komt het tekort in 2026 uit op € 3 miljard. Dit is ongeveer 7,5% van de algemene uitkering, 4% van het begrotingstotaal en € 170 per inwoner. Hoewel er voldoende incidentele middelen beschikbaar lijken te zijn, ontbreken de structurele middelen. Dit zet een structureel sluitende begroting op termijn onder druk.

Fundamentele keuzes maken

Bij veel gemeenten is de rek er qua bezuinigingen na een aantal magere jaren wel uit, waardoor ook de veelgebruikte ‘kaasschaafmethode’ weinig mogelijkheden meer biedt. Dit betekent dat gemeenten fundamentele keuzes moeten maken. Daarbij is een meerjarige planning noodzakelijk: het veranderen van het beleid en het aanpassen van werkwijzen kost immers tijd. Besparingen zijn in die zin vaak niet direct te realiseren én vragen eerst om inzicht en investeringen. Al deze aspecten komen samen in de BMC-methode ‘Strategische heroriëntatie’, waarmee we gemeenten helpen om keuzes te maken om hun inkomsten te verhogen en kosten te verlagen om zo tot een structureel sluitende gemeentebegroting te komen.

Nieuwe balans vinden

Bij ‘Strategische heroriëntatie’ kijken we naar de rol die de gemeente inneemt en de keuzes die de gemeente hierin kan en wil maken. Daarbij zoeken we naar een nieuwe balans in de driehoek Beleid (ambitie), Organisatie en Middelen én maatschappelijke uitdagingen. De drie elementen beleid, organisatie en middelen beïnvloeden elkaar. Veel beleid, een inefficiënte organisatie en weinig middelen leidt bijvoorbeeld tot onderpresteren, terwijl weinig beleid en middelen, maar een goede organisatie juist mogelijkheden biedt. Daarnaast leidt een verandering in één van de drie elementen vaak tot een verandering in één of beide andere onderdelen. De spil in de driehoek is het onderdeel ‘organisatie’. Is de organisatie efficiënt ingericht, dan wordt er niet alleen optimaal gebruikgemaakt van de beschikbare middelen, maar is er ook ruimte voor nieuw beleid.

Uitvoeringskracht onder druk

De situatie die zich op dit moment voordoet, is dat gemeenten moeite hebben met de invulling van vacatures. Dit zet de uitvoeringskracht van de organisatie onder druk. Met andere woorden, er is sprake van een disbalans op het onderdeel ‘organisatie’. Dit maakt het speelveld complexer dan bij eerdere bezuinigingsrondes, omdat er toen vaak alleen sprake was van een disbalans op het element ‘middelen’. Daarnaast speelt mee dat het takenpakket van gemeenten de afgelopen dertig jaar flink is uitgebreid. Met de komst van de Omgevingswet en nieuwe taken op het gebied van energietransitie, klimaatadaptatie, circulaire economie en stikstofproblematiek zet deze trend zich door. Dit betekent dat het element ‘beleid’ zal groeien. Gemeenten zijn echter niet alleen verantwoordelijk voor meer taken, er is ook sprake van groeiende complexiteit en een krimpend budget. Hierdoor komt de uitvoeringskracht van gemeenten nog meer onder druk te staan. Conclusie is dat de noodzaak voor strategische heroriëntatie in de aanloop naar 2026 alleen maar toeneemt.

Strategische heroriëntatie met hulp van BMC

BMC ondersteunt gemeenten bij het traject van strategische heroriëntatie. Dit doen wij met onze eigen methode, waarbij we ten eerste de ambtelijke organisatie begeleiden bij het creatieve proces van het in kaart brengen van de mogelijke keuzes. Daarnaast begeleiden we het politiek-bestuurlijke keuzeproces om te komen tot de gewenste balans op het gebied van beleid, organisatie en middelen. Zo draagt het traject niet alleen bij aan het lerend vermogen van de organisatie en het bestuur, maar ook aan de organisatieontwikkeling. Ook creëren we draagvlak voor de maatregelen, zowel in de ambtelijke organisatie als op bestuurlijk niveau.

Het resultaat: een structueel sluitende begroting

Gemeenten hebben na het doorlopen van het traject van strategische heroriëntatie: 

• inzicht in hun eigen activiteiten;
• een heldere visie op hun prioriteiten;
• zicht op hun huidige rolneming en de keuzemogelijkheden op dit vlak;
• een uitgebreid overzicht van hun mogelijkheden, inclusief maatschappelijke effecten.

Ze beschikken hiermee kortom over alle ingrediënten om te komen tot een structureel sluitende gemeentebegroting, waarin beleid, middelen en organisatie in balans zijn. Dit betekent wel dat gemeenten (soms moeilijke) keuzes moeten maken. Maar door aan te sluiten bij hun visie én hun gewenste rol passen deze keuzes optimaal en stomen we gemeenten klaar voor de toekomst.

Meer informatie?

Meer weten over strategische heroriëntatie? Neem dan voor meer informatie of een vrijblijvend gesprek contact op met Herman Uffen of Tamar Kinkel.