Bestuurskrachtonderzoek helpt kleine gemeente juiste keuze maken voor toekomst

Kleine gemeenten hebben steeds meer moeite om hun dienstverlening aan inwoners op peil te houden en om uitvoering te geven aan de opgaven waar ze voor staan. Dit komt onder meer door de krapte op de arbeidsmarkt en gebrek aan budget. Het gevolg is dat ze vaker de samenwerking opzoeken om taken goed op te pakken. Toen de gemeente Wijdemeren voor een fusie stond, werd BMC - na een offerteprocedure van drie partijen - gevraagd te onderzoeken welke van de twee beoogde partners de beste keus zou zijn.

Alle gemeenten in ons land nemen deel aan allerlei verschillende samenwerkingsverbanden. Dat doen ze omdat ze op die manier beter en betaalbaarder doelen kunnen behalen voor hun inwoners. Een voorbeeld van een intensieve samenwerking is de ambtelijke fusie. Er ontstaat dan een gezamenlijke uitvoeringsorganisatie die taken combineert. Vooral voor kleine gemeenten met 10- tot 30.000 inwoners is dit een uitkomst, omdat hun dienstverlening kwetsbaar is en relatief kostbaar.

Grondige analyse

Alsnog zijn gemeenten soms onvoldoende in staat om taken uit te voeren, ook niet als die prioriteit hebben. Ze stellen belangrijke beslissingen uit en in de formele verantwoording is hun optreden vaak gebrekkig. Het is dan hoog tijd voor een bestuurskrachtonderzoek. Daarmee beschikt een gemeente over een grondige analyse van oorzaken en onderliggende patronen. Dat biedt inzichten die helpen om de juiste keuzes te maken en te komen tot toekomstbestendige dienstverlening aan inwoners.

De gemeente Wijdemeren is een voorbeeld van een kleine gemeente die erkende dat het niet haalbaar is om zelfstandig door te gaan. Ze gingen op zoek naar geschikte fusiepartners zijn. De provincie Noord-Holland was hierbij betrokken en stimuleerde een beweging ‘van onderaf’. Oftewel: laat de gemeente zelf beslissen wat de beste keuze is. Na vooronderzoek kwam Wijdemeren uit bij de gemeenten Gooise Meren en Hilversum. Dat zijn gemeenten die financieel gezond zijn, die qua cultuur bij Wijdemeren paste en die open stonden voor een fusie.

Aantoonbaar werkende aanpak 

BMC werd aangehaakt om de bestuurskracht van gemeente Gooise Meren en Hilversum onder de loep te nemen. Deze keuze was niet toevallig, want wij hebben ruime ervaring met dit type onderzoek en een aantoonbaar werkende aanpak. Onze aanpak is gebaseerd op drie pijlers:

1. Invoegen in de lokale context van gemeentesecretaris en college, met oog voor politieke belangen in de regio. Dit begint met een startbijeenkomst waar alle relevante stakeholders aanwezig zijn.
2. Toevoegen van relevante data (feiten) over bestuurskracht, onder meer uit relevante wetenschappelijke onderzoeken. Bij deze fase horen interactieve werksessies, interviews en tussentijdse verificatie-momenten die grondig worden voorbereid. Dan komt aan de orde hoe het zit met de ‘wederkerigheid’ tussen partners. Wat brengen ze en wat geven ze. Hoe worden inwoners daar beter van? Hoe kijken samenwerkingspartners in de regio tegen je aan? Komt dat overeen met het zelfbeeld van de gemeente?
3. Uitvoegen nadat uitkomsten voldoende zijn toegelicht in een eindpresentatie met alle betrokkenen. BMC houdt contact met de opdrachtgever over de impact van het rapport.

Dit proces duurt gemiddeld tussen de acht weken en zes maanden. De precieze tijdsduur hangt af van de eventuele tijdsdruk die staat op het nemen van een besluit. Ook maakt het uit of inwonersbelangen deel uitmaken van het bestuurskrachtonderzoek. Het kost relatief veel tijd om bijvoorbeeld (digitale) enquêtes te houden of om bewonersbijeenkomsten op touw te zetten. In het geval van Wijdemeren zijn deze behoeften en belangen niet door BMC opgehaald, dit is in oktober 2024 geagendeerd vanuit de gemeente Wijdemeren.

De gemeenten Wijdemeren en Hilversum spraken deze zomer beiden de intentie uit om per 1 januari 2027 te fuseren. Zij zijn momenteel een herindelingsontwerp aan het maken, waarin de contouren van de toekomstige gemeente komen te staan. Uiteindelijk nemen de gemeenteraden van Wijdemeren en Hilversum in maart 2025 een besluit. Daarna wordt het herindelingsadvies aangeboden aan Gedeputeerde Staten. Er volgt een wettelijk traject. In die periode bespreken de gemeenten met inwoners, ondernemers en organisaties hoe de nieuwe gemeente eruit komt te zien.

Complimenten

BMC kreeg complimenten van de drie gemeenten omdat het in staat was om voor een concurrerende prijs in relatief korte tijd (zeven weken) de rapporten op te leveren. Deze bevatten volgens de opdrachtgevers een heldere weergave van de lokale bestuurskracht, in taal die voor zowel bestuurders, ambtenaren als raadsleden toegankelijk en begrijpelijk is. De omvang besloeg dertig pagina’s.

Bestuurskracht nader bekeken

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) stelt dat bestuurskracht tot stand komt langs drie lijnen: uitvoerings-, beslis- en verantwoordingscapaciteit. Bepalend voor deze capaciteiten zijn onder meer de omvang van de gemeente, bestuurscultuur, motivatie, hulpbronnen en samenwerking.

Onder samenwerking valt zowel regionale samenwerking als samenwerking met inwoners (burgerparticipatie). De bestuurskracht van een gemeente vertaalt zich uiteindelijk in beleidsprestaties. Die zijn onder te verdelen in output (bijvoorbeeld beleidsnota’s of concrete projecten) en uiteindelijk outcome (maatschappelijke resultaten). Een veelgebruikte term hiervoor is ‘brede welvaart’.

Gemeenten moeten voldoende bestuurskracht hebben om taken voor inwoners goed uit te kunnen voeren. Veel taken hebben een regionaal, grensoverschrijdend karakter dat vraagt om samenwerking. Dat leidt niet altijd tot voldoende resultaat door:

• Diverse actuele, acute opgaven en transities die om kennis en kunde vragen. Bij gemeenten ontbreekt het vaak aan deze kennis, evenals voldoende budget.
• Krapte op de arbeidsmarkt. Hierdoor blijven taken liggen of lopen projecten vertraging op.

Dat gemeenten moeite hebben begrotingen sluitend te krijgen betekent dat ze keuzes moeten maken, die een negatieve invloed hebben op de kwantiteit en kwaliteit van de uitvoering van wettelijke taken. Deze taken staan onder druk.

Een gebrek aan bestuurskracht betekent dus een verslechtering van de kwaliteit van het openbaar bestuur. Soms leidt dit tot bijspringen door de provincie op specifieke portefeuilles, of de regie overnemen. Als samenwerken met andere overheden niet goed genoeg lukt, is dat niet goed voor de onderlinge verhoudingen en verzwakt de positie van een gemeente. 

Herken je een gebrek aan bestuurskracht?

Ontbreekt het binnen jouw gemeente aan bestuurskracht? Is de provincie intensief betrokken bij je positionering in de regio en het ontwikkelen van een strategische visie op de toekomst? Overweeg dan ook een bestuurskrachtonderzoek. De uitkomsten helpen om vlot tot een passend besluit te komen. Meestal vindt het plaats als nog geen sprake is van gedwongen herindeling en gemeenten nog zelfstandig beslissen over een toekomstbestendige koers.

Meer weten?

Heb je vragen of behoefte aan meer informatie, neem dan vrijblijvend contact op met Saskia Jansen, managing consultant Bestuur & Organisatie.