Meicirculaire: een balanceeract voor gemeenten

Accres daalt met € 400 miljoen in 2025

Gemeenten die dachten dat er dit voorjaar al extra middelen in het verschiet zouden liggen om de begrotingsproblemen op te lossen, komen vooralsnog bedrogen uit. Dat blijkt uit de meicirculaire, die op 31 mei werd gepubliceerd.

De voortekenen leken gunstig… In maart werd een nieuw coronasteunpakket voor gemeenten afgekondigd. De verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen bevatten extra middelen voor de compensatie van de hogere kosten voor de jeugdzorg. In april maakte staatssecretaris Blokhuis bekend dat er in 2021 € 613 miljoen extra beschikbaar zou worden gesteld voor de Jeugdzorg. En als klap op de vuurpijl bleek eind mei uit de uitspraak van de arbitragecommissie – ook wel de Commissie van Wijzen genoemd – dat er de komende jaren € 1,9 miljard beschikbaar moet komen om de gemeenten voor de hogere kosten van de Jeugdzorg te compenseren. Maar in de meicirculaire, die op 31 mei is verschenen, krijgen deze positieve berichten in elk geval voor de jaren na 2021 nog geen concreet gevolg.

Incidentele groei gemeentefonds in 2021

Uitzondering op de sombere berichten is het jaar 2021. Hoe dat komt? De compensatiemaatregelen voor de kosten als gevolg van de coronacrisis zijn al in maart bekendgemaakt. Ook de aangekondigde compensatie voor de Jeugdzorg is in de meicirculaire verwerkt: van het bedrag van € 613 miljoen wordt € 120 miljoen beschikbaar gesteld via een specifieke uitkering. Dit bedrag is voor een belangrijk deel bestemd voor de tijdelijke uitbreiding van de crisiscapaciteit van de Jeugd-GGZ en voor het beter passend maken van accommodaties om de leefomstandigheden van kwetsbare jeugdigen te verbeteren. Deze middelen worden aan een beperkt aantal gemeenten of jeugdzorgregio’s uitgekeerd. Het andere deel, € 493 miljoen, wordt aan het gemeentefonds toegevoegd en over de gemeenten verdeeld, om hen zo in staat te stellen de hogere kosten voor de Jeugdzorg te compenseren, wachtlijsten tegen te gaan en wachttijden te voorkomen. Van dit bedrag is € 55 miljoen nog niet in deze circulaire opgenomen; dit wordt in september toegevoegd.

Daarnaast hebben de gemeenten het afgelopen jaar minder gedeclareerd bij het btw--compensatiefonds dan de norm. Daarom wordt er dit jaar € 96 miljoen toegevoegd aan het gemeentefonds. Met nog wat andere kleinere mutaties wordt uiteindelijk € 550 miljoen toegevoegd aan het gemeentefonds. Voor een gemiddelde gemeente van ongeveer 40.000 inwoners betekent dit een incidenteel voordeel van ongeveer € 1,1 miljoen. Een gemeente met een relatief jonge bevolking deelt hier zwaarder in mee dan een gemeente met een relatief oudere bevolking.

Vanaf 2022: daling gemeentefonds

De omvang van het gemeentefonds is gekoppeld aan de ontwikkeling van de rijksuitgaven. Stijgen de rijksuitgaven, dan stijgt de uitkering uit het gemeentefonds evenredig. Dalen de rijksuitgaven, dan daalt de uitkering uit het gemeentefonds mee. Het Rijk voorziet de komende jaren in de eigen begroting een lagere loon- en prijsstijging dan waarmee aanvankelijk rekening werd gehouden. Het gemeentefonds daalt daarom evenredig mee. Deze daling bedraagt € 127 miljoen in 2022 en loopt op tot € 396 miljoen in 2025. Voor een gemiddelde gemeente van ongeveer 40.000 inwoners betekent dit een nadeel van circa € 250.000 in 2022, oplopend tot bijna € 800.000 in 2025.

Extra middelen uitvoering Wet Open Overheid

Vooruitlopend op de definitieve vaststelling van de wijzigingswet Open Overheid, die tot doel heeft de gehele overheid transparanter en toegankelijker te maken, zijn er extra middelen aan het gemeentefonds toegevoegd. De komende jaren gaat het om ongeveer € 60 miljoen per jaar, waarvan een deel afloopt in 2026. Gemeenten worden hiermee in staat gesteld de wet te implementeren door hun systemen te verbeteren, medewerkers op te leiden en processen en de organisatie aan te passen.

Voor 1 juli: kabinetsreactie rapport Commissie van Wijzen

Het kabinet en de VNG zijn op dit moment in gesprek over de uitkomsten van het advies van de Commissie van Wijzen over de compensatie voor de hogere kosten van de Jeugdzorg. Gemeenten worden hierover voor 1 juli geïnformeerd.

Nieuw voorstel herverdeling gemeentefonds

Begin februari heeft het Rijk een voorstel gedaan voor de herverdeling van het gemeentefonds. Dit voorstel heeft grote gevolgen voor gemeenten. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) brengt hierover nog een advies uit. De rijksoverheid heeft aangekondigd het aanvankelijke verdeelmodel begin juni aan te passen en te publiceren. Op basis van dit aangepaste voorstel zal de ROB uiteindelijk zijn advies uitbrengen. De invoering van het nieuwe verdeelmodel wordt overgelaten aan een nieuw kabinet.

Een balanceeract voor gemeenten….

De meeste gemeenten zijn begonnen met het opstellen van hun begroting voor 2022 en de meerjarenraming 2023-2025. Maar met de meicirculaire neemt de balanceeract voor gemeenten alleen maar in zwaarte toe. De provinciale toezichthouder stelt als eis dat de begroting voor het komende jaar tenminste gebaseerd moet zijn op de meicirculaire. Daarmee verslechtert het financieel perspectief. En dat perspectief stond al onder druk.

Nieuwe bezuinigingen in gang zetten….

Gemeenten die op dit moment al een bezuinigingspakket aan het voorbereiden zijn, staan voor de vraag of ze niet toch nog een tandje erbij moeten zetten. Dat stelt gemeenten voor moeilijke keuzes, vooral omdat uit recente analyses blijkt dat de vrije beleidsruimte van gemeenten betrekking heeft op hooguit 15% van de totale uitgaven.

Of hopen op een spoedig verloop van de kabinetsformatie…

De verwachting is dat er na de kabinetsformatie meer duidelijkheid is over de vraag in hoeverre gemeenten gecompenseerd worden voor de hogere kosten van met name de jeugdzorg. De verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen verschillen daarin overigens wel qua vertrekpunt. Zo laat de analyse van het CPB een variabele zien van € 500 miljoen tot € 1,5 miljard…

Of rekenen op een compensatie vooruitlopend op de kabinetsformatie…

Alle ogen zijn nu gericht op het overleg tussen de VNG en het Rijk over het rapport van de Commissie van Wijzen. Wordt er (al dan niet incidenteel) compensatie geboden, dan kunnen gemeenten dit nog meenemen in hun begroting voor 2022 en in ieder geval voor de korte termijn bezuinigingen afwenden.

Of alleen een sluitende begroting voor het eerstkomende jaar presenteren…

Een andere optie voor gemeenten is om alleen een sluitende begroting voor het eerstkomende jaar te presenteren en het sluitend maken van de begrotingen voor de latere jaren over te laten aan een nieuwe raad en een nieuw college. Anderzijds is het niet aantrekkelijk om de verkiezingen in te gaan met een tekort en de opvolgers de rekening te presenteren. Tegelijkertijd geeft de onzekerheid hier wel aanleiding toe.

Of hopen op een nieuwe ‘boekhoudtruc’ van de toezichthouders…

De vraag is hoe de provinciale toezichthouders zich gaan opstellen. Twee jaar geleden, toen er incidentele middelen beschikbaar werden gesteld voor de compensatie van de Jeugdzorg (€ 300 miljoen per jaar), mochten gemeenten er in hun begroting van uitgaan dat deze compensatie op termijn (na 2022) een structureel vervolg zou krijgen. Dat is tot nu toe nog niet het geval. Uit een rondgang van Binnenlands Bestuur begin dit jaar bleek dat het overgrote deel van de gemeenten van deze mogelijkheid gebruikmaakt. De vraag is of de toezichthouders, gelet op alle onzekerheden, gemeenten toestaan om wat optimistischer te mogen zijn in hun veronderstellingen ten aanzien van de toekomstige compensatie van het Rijk.

Maar zeker is dat een deel van de compensatie alweer is ‘verdampt’

Gemeenten die zich rijk rekenen op basis van de mogelijke compensatie van € 1,9 miljard (die in latere jaren afloopt), lopen het risico bedrogen uit te komen. Het gros van de gemeenten rekent al met een extra rijksvergoeding van € 300 miljoen en daar komt nu de daling van het accres van bijna € 400 miljoen bij. Daarmee is al 40% van dit bedrag verdampt, voordat het daadwerkelijk kan worden uitgegeven.

Ontwikkeling algemene uitkering

Samenvattend ziet de ontwikkeling van de algemene uitkering er als volgt uit:

 

Integratie- en decentralisatie-uitkeringen

Naast de algemene uitkering kent het gemeentefonds ook nog de zogenoemde integratie- en decentralisatie-uitkeringen. Dit zijn uitkeringen die (nog) niet via de reguliere verdeelmaatstaven aan gemeenten worden toegekend. Per saldo is hier een bedrag van ongeveer € 5 miljard mee gemoeid. In de meicirculaire wordt hier ruim € 100 miljoen aan toegevoegd. Dit heeft met name betrekking op de loon- en prijsbijstelling voor het participatiebudget, Beschermd Wonen en het budget voor Voogdij18+.

Financiële dilemma’s en oplossingen voor gemeenten

Deze maand organiseert BMC drie online kennissessies binnen het thema 'Van complexe opgaven naar concreet perspectief'. In de derde kennissessie op 24 juni gaan we met name in op de financiële dilemma’s waar gemeenten op dit moment mee te maken hebben, mede in relatie tot de herijking van het gemeentefonds. Daarnaast werkt BMC op dit moment aan een onderzoek naar de kadernota's van de verschillende gemeenten: in hoeverre is het perspectief verslechterd? Welke financiële vertrekpunten kiezen gemeenten? Welke oplossingen worden gepresenteerd? En in welke mate worden er zaken doorgeschoven naar de komende begroting? Tijdens de kennissessie gaan we ook nader in op de resultaten van ons onderzoek naar de kadernota’s. U kunt zich nu kosteloos aanmelden voor deze kennissessie.