Driekwart van de gemeenten voorziet extra bezuinigingen door coronacrisis

Plat bezuinigen helpt niet: strategische aanpak financiële positie is noodzakelijk

Door de coronacrisis dreigen gemeenten (verder) in financiële problemen te raken. Inkomsten verdwijnen als sneeuw voor de zon, terwijl de kosten als gevolg van de coronacrisis zich opstapelen. Een groot gedeelte van de gemeenten verwacht daardoor extra te moeten bezuinigen. Enkele gemeenten voorzien zelfs al dit jaar niet meer aan hun betalingsverplichtingen te kunnen voldoen.

Veel gemeenten stonden er voor de uitbraak van de pandemie financieel al minder sterk voor. Vooral vanwege tekorten op zorgtaken gerelateerd aan de jeugdzorg, die ze overnamen van het Rijk, moesten ze al flink bezuinigen. Daar komt de coronacrisis bovenop. Bijna alle gemeenten rapporteren dalende lokale inkomsten of verwachten een daling, doorgaans van 10 tot 20 procent. Het gaat hierbij vooral om (uit coulance) niet-geïnde huur en ozb, misgelopen toeristenbelasting en parkeer- en marktgelden. Ondertussen zien gemeenten zich zonder uitzondering geconfronteerd met extra uitgaven, bijvoorbeeld voor inkomensondersteuning, Tozo-regeling, subsidieverlening aan cultuur en sport, kwijtschelding heffingen en belastingen, kosten GGD, hoger ziekteverzuim binnen de eigen organisatie, investeren in continuïteit van de uitvoering (thuiswerken), handhaving van de samenscholingsregels, enzovoorts. 

Veel gemeenten zijn nog bezig het financiële effect van de coronacrisis voor hun huishoudboekje te inventariseren. Voor 2020 en verder lag er bij veel gemeente weliswaar een structureel sluitende begroting, maar veelal met nauwelijks reserves om tegenvallers op te vangen. Veel meerjarenperspectieven leverden in 2019 al een beeld op met tekorten, met name als gevolg van de uitgaven in het sociaal domein.

“De coronacrisis leidt tot veel financiële onzekerheid, terwijl er bij gemeenten juist behoefte bestaat aan rust en stabiliteit”, stelt de Vereniging Nederlandse Gemeenten *. VNG is met de rijksoverheid in gesprek over compensatie. Het kabinet heeft toegezegd gemeenten tegemoet te komen, maar wanneer en in welke mate is nog onduidelijk.

Dat inwoners de gevolgen gaan ondervinden, lijdt geen twijfel. De VNG merkt dat gemeenten door de financieel onzekere situatie sobere begrotingen maken, met amper nieuw beleid.

Strategisch bezuinigen is het toverwoord

Daarmee wordt een strategische heroriëntatie als bezuinigingsaanpak relevant. Meer traditionele bezuinigingsmethoden, zoals de kaaschaaf, procesverbeteringen, kerntakendiscussies en zero base budgetting blijven zinvol en nodig, maar zullen niet meer voldoende zijn. Om een betekenisvolle rol te kunnen spelen in een veranderende wereld, waar de samenleving steeds meer vraagt, is flexibiliteit en adaptief vermogen van een gemeente nodig.

De maatschappelijke opgaven worden steeds complexer. Het gaat om een veelheid aan veranderingen, waarbij die veranderingen ook nog eens vaak parallel aan elkaar lopen.

Gemeenten zullen continu in moeten spelen op veranderingen om met de beschikbare financiering, kwalitatief goede en duurzame resultaten te boeken. Het is zoeken naar balans, handelen vanuit omgevingsbewustzijn en tijdig belangrijke ontwikkelingen onderkennen en ernaar acteren. 

Er moet nu op een andere manier naar bezuinigen worden gekeken, met een scherp oog op de beschikbare financiële middelen versus de gestelde opgaven. Dit vergt (budgettair) urgentiebesef om op zoek te gaan naar nieuwe arrangementen en formules om bestaande verantwoordelijkheden intact te kunnen houden. 

Meer dan een bezuinigingsaanpak…

De ‘Strategische Heroriëntatie’ van BMC is een conceptuele benadering van bezuinigen en richt zich op innovatieve verbindingen van beleid, organisatie en middelen. Centraal staat de rol van de lokale overheid en de wijze waarop met partners wordt gestuurd op het realiseren van maatschappelijke effecten. En juist dat raakt de kern van strategische heroriëntatie: 

De rol van de lokale overheid is niet de (toevallige) uitkomst van de bezuinigingen, maar de rol van de lokale overheid is het vertrekpunt voor de bezuinigingen.

BMC heeft het hier nadrukkelijk over de rol van de lokale overheid en niet over haar taken en producten. Bij de rol van de lokale overheid hebben we het over haar aandeel in het sturen op beoogde maatschappelijke effecten. Een rol die de overheid ook kan waarmaken vanuit andere taak- of productoriëntaties; vanuit een andere rolneming. 

Bezuinigen in strategisch perspectief is een organisatiebrede aanpak die creativiteit stimuleert. Een traject zoals BMC dat voorstaat is geen opgave voor alleen beleidsadviseurs of alleen financiële mensen, maar een opgave voor de gehele organisatie inclusief het bestuur. Een dergelijk traject is ook niet te realiseren met louter de inzet van externe expertise, maar vraagt om brede betrokkenheid en denkkracht vanuit de gehele organisatie en samenleving. Het proces is hierbij net zo belangrijk als de inhoud en moet waarborgen dat het een traject is van de organisatie. Op deze manier kan het traject ook bijdragen aan het lerend vermogen van de organisatie en bestuur, leren zij zich (beter) kennen, het traject kan bijdragen aan de organisatieontwikkeling en het creëert draagvlak. Het traject helpt om op basis van inzicht en overzicht het goede gesprek te voeren en zo tot gedragen keuzes te komen om bepaalde uitgaven juist wel, niet of gefaseerd te doen. 

Bij ‘bezuinigen in strategisch perspectief’ hanteert BMC een aantal uitgangspunten op basis waarvan, samen met de organisatie, op zoek wordt gegaan naar bezuinigingsmogelijkheden.  Deze uitgangspunten zijn:

• gericht op beoogde maatschappelijke effecten
• begeleiden van het politiek-bestuurlijke keuzeproces om te komen tot programmering en prioritering
• realisatie daarvan door andere rolneming en innovatieve producten
• de visie is het vertrekpunt voor het vinden van de bezuinigingsmaatregelen
• de visie op de rol van de lokale overheid vertalen naar de ambtelijke organisatie
• per beleidsterrein: effecten, taken en activiteiten in relatie tot elkaar bezien en slim besparen
• een aanpak die creativiteit, denkkracht en draagvlak bevordert

Meer informatie

Wilt u meer informatie of eens vrijblijvend verder praten over wat BMC voor uw gemeente kan betekenen? Neem dan contact op met Lauran van Kaam, senior adviseur bij BMC.

* https://vng.nl/nieuws/gemeenten-in-financiele-problemen-door-coronacrisis 25 mei 2020